6.000 anos de lume forestal

El País
24/06/2011
Santiago

A terra galega débese a "paleoincendios" provocados, segundo unha tese do CSIC

Os aboríxenes de Australia, os indios na selva do Amazonas e os galegos nas carballeiras. Por distintos motivos incendiaron o seu arboredo desde antigo, no caso concreto dos galegos, desde cando menos o 4.000 antes de Cristo. Facíano para aclarear o terreo, que hai 9.000 anos comezou a poboarse de carballos, co fin de dedicalo ao pastoreo. E a proba está gravada na terra, por exemplo na que rodea os petroglifos de Campo Lameiro, un lugar moi habitado desde antes da Idade do Bronce, do que o Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) e a Universidade de Santiago extraeron e analizaron máis de 200 mostras. Os resultados récolleos a tese doutoral dun holandés de 31 anos, Joeri Kaal, investigador asociado do CSIC que, tras comprobar que "a cultura do lume ten polo menos 6.000 anos" no noroeste peninsular, planea quedar en Galicia para seguir facendo arqueoloxía da paisaxe noutros lugares con petroglifos e moi deforestados, como a illa de Ons.

Hai once milenios, Galicia era unha chaira moi fría, de arbustos e herbas.

O solo típico do monte galego é o ránker atlántico. Coincide co de outros moitos lugares da costa occidental de Europa, pero aquí se diferencia, sobre todo, por unha cousa. É un dos máis ricos do mundo en carbón vexetal. A proba pódese facer en infindade de concellos: a terra é negra, a capa é profunda (até atopar o penedo, é necesario escavar unha media de tres metros) e hai un alto contido en materia orgánica, da que en Galicia entre un 30% e un 40 % son residuos do lume.

"O concepto ´autóctono´ é moi relativo", defende Joeri Kaal, "qué é o autóctono en Galicia, se hai 11.000 anos era unha estepa moi fría, onde predominaban os arbustos e as herbas?". O ránker é un "arquivo físico dos cambios ambientais" no que quedan rexistradas as transformacións que ten sufrido o clima e a vexetación. A capa máis baixa, en Campo Lameiro, corresponde a 9.000 anos antes de Cristo, 11.000 deica agora. Despois, nun período máis cálido, empezaron a prosperar formas de vexetación máis altas, e daquela medrou o carballo.

Os galegos daquel tempo non buscaban fertilizar a terra. O que querían era alimentar o gando. O carballo, despois dun lume, tarda en alcanzar a madurez sexual para reproducirse. E entrementres, a uz, o albedro, o toxo e a xesta se apropian rapidamente da superficie. Tras aqueles primeiros incendios forestais, terminou por mandar a uz, pero bastante máis adiantes no tempo foron os propios galegos quen axudou ao toxo a tomarlle dianteira. Tiñan unha importancia enorme como fertilizantes, e "o homes preocúpouse por propagar a súa semente". Ademais, segue a explicar Kaal, o toxo contaba cunha vantaxe adicional: adaptouse tanto ao lume que incluso lle convén; as súas semillas están cobertas dunha resina que debe derretirse coa calor para xermolar.

A idea de centrarse en Campo Lameiro non foi do holandés, que chegou casualmente a Santiago dentro dun proxecto de investigación europeo. Era o profesor do CSIC Felipe Criado o que estaba reclamando un investigador para este espazo que en xullo abrirá ao público como parque arqueolóxico de arte rupestre. Con Criado, dirixiu a tese de Kaal o catedrático de Santiago Antonio Martínez Cortizas. E para levar a cabo a análise houbo que aplicar métodos procedentes da antropoloxías, a química orgánica, a edafoloxía e a arqueoloxía da paisaxe. É, segundo o CSIC, o estudo máis exhaustivo que se fai en Europa para reconstruír o contexto ambiental da arte rupestre.

O ránker galego empezou a formarse desde a primeira metade do Holoceno, en ciclos de erosión e sedimentación. O carbón procedente dos "paleoincendios" permanece aí abaixo, difícilmente dixeribel polos microorganismo e a penas mudable pola auga de chuvia.

Kaal, afeccionado ao monte, asegura que nos de Galicia é quen de adiviñar a simple vista moito dos costumes ancestrais. Xa co microscopio electrónico e diversas técnicas bastante sofisticadas, cando observa un fragmento de carbón procende de carballo o recoñece polos poros que presenta cando se corta. "Os trazos do piñeiro, por exemplo, son totalmente diferentes". Ademais, nas capas correspondentes a 6.000 anos atrás, cando comezou a regresión da masa forestal, tamén se conserva polén perfectamente identificable, como o polén do chantaxe e o da ortiga, e esporas de fungos. Todo isto "suxire prácticas de queima para aclarar o monte para o gando". Iso si, "farían falta outro tipo de análises", agora, para saber qué tipo de animais adoitaban pastorear naquela zona de Pontevedra hai seis milenios.