27/05/2012

Arqueoloxía do wolfram en Galiza

La Opinión de A Coruña
25/03/2012
Felipe Senén López Gómez

En tempos de crise búscanse saídas. Mírase para todas partes, para adiante e tamén para atrás, faise memoria. E nesa historia atopamos os anos do wolfram. Foron grises, aceirados, duros, pesados, tóxicos, como o mesmo mineral. Considerado estratéxico, propicio para armamento de guerra. Con alemáns , estraperleo por medio e moito máis de mil e unha por contar aínda. Pedra con nome xermánico que significa "de pouco valor". Por algo noutrora coñecido entre nós como "ouro negro" e arrodeado de lendas en relación co Demo. Incandescente escoura dos túneles infernais que acae en terras boscosas e mineiras, como as de Fontao, en Vilar de Cruces. Presididas polo Santuario do Corpiño, altar onde se Venera a Raíña dos Anxos bos e ás imaxes do San Silvestre e do San Gregorio para exorcizar ós males do Anxo rebelde.


Na suma das coordenadas I+D+I (Investigación + desenrolo + innovación) tan na retórica do discurso actual, encamiñadas ás novas tecnoloxías, búscase futuro prometedor, analízanse moreas de vellas escuras, novos minerais, como o grafeno, o litio e esa cuarcita da que xeoloxicamente está feito o Pico Sagro (saxúm). "Ouro branco" explotado case en segredo e con aleivosía en Serrabal, esfaragullado, roendo a padeadora montes sacros. Minas a ceo aberto sobre o mítico paso do Ulla en San Xoán da Cova, hoxe atravesado por atrevidos viadutos de dúas xeracións de trens. Cotizados materiais para a fabricación das novas tecnoloxías e que se desvalorizan polos seus explotadores naquel entorno como grava pra ciscar polas estradas. E nesa revisión dos recursos e da produtividade vólvese a falar agora das antigas minas de ouro, de estaño, de volframio. Este imprescindible para resistencias e contactos eléctricos, para pantallas fluorescentes, entre moitas outras utilidades en relación coa incandescencia e mesmo para a xoiería... Irremediablemente, en Galiza, ó pronunciar o nome de wolfram en moitos desembocan lembranzas dos inicios da Longa noite de pedra, anos de medos, estraperleo e supervivencia. Pasado que espera a súa posta en valor integral, mesmo tamén como ecomuseo para unha lección informativa e formativa permanente. Pois velaí os complexos mineiros, as historias arredor de San Finx en Lousame, de Fontao en Vilar de Cruces, de Varilongo en Santa Comba, do Monte Neme en Carballo, Valdeorras, Monforte...

No que noutrora eran as terras de Carbia, hoxe concello de Vilar de Cruces, nas ribeiras do río Deza e nas proximidades do antigo mosteiro cisterciense de Carboeiro, atopamos os vestixios do que foron as explotacións mineiras de Fontao. Primeiro aproveitadas como minas de estaño da protohistoria castrexa, sucedéndose as secuencias. Ben documentadas dende o 1871. Actividade mineira esta que se complementaba cunha fundición nas inmediacións do santuario do Corpiño. Principios polos que se crea en Londres, no 1887, a empresa The San Finx Tin Mines Ltd que correra coa explotación mineira de Lousame e Carbia. O estaño era levado en carros de bois para concentralo e ser tratado en Carril de Arousa , nunha industria promovida polo experimentado Luís de la Riva, quen xa estivera vinculado á fundición de Sargadelos na súa decadencia. Mineral ó que logo dábaselle saída cara Inglaterra dende o entón florecente porto de Vilagarcía. As secuencias de arqueoloxía industrial sucédense, velaí en Fontao a decimonónica ruína das vivendas de Gurugú. No 1909 aquela empresa abandona algúns pozos para pasar a outra tamén inglesa, a The Phoenicia Mines Ltd.

Durante a I Guerra Mundial, de 1914 a 1919, as empresas que explotan estas minas sofren problemas e no 1921 acontece o abandono. Momentos no que aparecen e proliferan os espontáneos aventureiros e as pillarías do estraperleo. No 1927 pasa a explotación á empresa francesa Societé des Étains de Silleda", modernizando as instalacións e quintuplicando a produción. A partir do 1932 acontece unha nova crise mineira, seguida dunha nova posta en valor no ano 34 e durante a Guerra Civil, con florecemento en mans do enxeñeiro alacantino Fernando Cort Boti, que se fai coa propiedade a través dunha nova empresa Fomento Hispania, SA. Nestes momentos e no contubernio político abaratan os gastos da explotación os traballos dos presos do franquismo. Esencialmente eran experimentados mineiros asturianos que eximen penas. Nos anos cincuenta, en momentos no que se modernizan as técnicas de explotación, ábrese á importación destes minerais dende Asia e as minas galegas decaen. Pese á melloras incorporadas naqueles anos febrís, que facilitarían e abaratarían a explotación, como a inauguración da liña do ferrocarril Zamora-Coruña pasando por esta zona, a nova maquinaria ... O 9 de maio de 1963 péchanse as instalacións, continuando até 1974 nunha pequena área, namentres o abandono vaino cubrindo todo.

Fontao chegou a ter nos anos cincuenta 30.000 habitantes, aloxados inicialmente en barracóns. Nos tempos finais construíuse unha urbanización, considerada modélica entre as barriadas obreiras (1955-1958). Trazada polos arquitectos Cesar Cort Gómez-Tortosa e Joaquín Basilio Bas. Bloques organizados de xeito xerárquico, dende os administradores até os enxeñeiros e obreiros, con escola, mercado, igrexa, cine, campos de deportes e até barras americanas... Dende o ano 2000 e polo interese do lalinense Cuiña Crespo, a Xunta de Galicia levou a cabo un plan rehabilitador deste antolóxico poboado. Namentres que as instalacións mineiras, edificacións, torres de control, naves de secado do mineral, a boca da mina e os pozos, aparecen agora entre toxos, eucaliptos e os despoxos dos buscadores de chatarra. Ruínas arrodeadas de letreiros que reclaman atención "Labores mineras abandonadas". Entre Vilar de Cruces, Silleda e Lalín, as agrestes ribeiras do Deza, ofrecen outros variados recursos culturais, como o Mosteiro de Carboeiro, as igrexas de Breixa, Ansemil, o Santuario do Corpiño, os baños da Brea co hotel balneario que aproveita a riqueza das augas termais e sulfurosas... fragas, fervenzas, vereas por bosques de sobreiras con lendas de trasnos, do paso de Pepa Loba, de estraperlistas... e mesóns de inmellorable gastronomía. Escenarios nos que se escoitan historias vividas, dos que pola noite collían o pico e, ás agachadas, ían ás minas. Chegando a recibir por quilo 200 pesetas. Cartos que significaban moito na posguerra, de fame, de emigración... Anos de espionaxe, submarinos e avións nazis por medio, un comando hitleriano establecido no Castelo de Soutomaior, aeródromo nas Rozas e antenas na chaira lucense para o control xeoestratéxico. Mulleres disfrazadas de monxas para ocultar baixo o hábito quilos de wolfram, ataúdes cheos de pedra deste mineral amoreados nos coches de liña das feiras, entre os xamóns e os fardos do polbo... batallas con cantazos de wolfram entre os nenos para pasalos dunha a outra parroquia... alixo deste cotizado material sepultado baixo vacas tuberculosas mortas dunha granxa... tricornios, boinas, vixiantes subornados, penado, fuxidos, maquis...

Van faltando os que puideran contalo. Historias que se perden entre a artrose e o tusir da silicose, das bronquites prendidas de por vida entre o po, a humidade e o carrexar de quilos. A sensibilidade do escritor Xosé Fariña Jamardo párase nalgunhas destas historias , "La Brea, balada del wolfram". Contan tamén os estudos dos profesores da Universidade de Santiago, Carmona Badía, María Xosé Rodríguez Galdo. Pescudas ás que tampouco é allea á meritoria labor sensibilizadora de "Buxa", a Asociación Galega do Patrimonio Industrial. En San Finx de Lousame xa existe o inicio dun museo, como en Fontao, onde se comeza a recuperar memoria. Atractivo recurso para recoñecer e poñer en valor o pasado e o porvir cos que se constrúe a Historia.


Nenhum comentário:

Postar um comentário

Lembre que ao colocar un comentario nesta páxina asume a responsabilidade polo contido das súas opinións.