Un claustro románico na piscina

El País
5/6/2012
Barcelona

Quedan aínda en España alfaias artísticas descoñecidas, aínda que sexan do século XII? Semella que si. A última e sorprendente noticia respecto diso saltou nas proximidades de Palamós (Girona), co achádego (ou habería que dicir redescuberta?) dun claustro excepcional, sobre cuxo orixe románico os expertos albergan poucas dúbidas e ao que se buscou moitas semellanzas co do mosteiro de Santo Domingo de Silos, en Burgos. 

O anuncio saltou durante as recentes xornadas que baixo o título Arte fugitivo organizou o grupo EMAC de investigación sobre románico e gótico da Universidade de Barcelona. Presentouno Gerardo Boto, profesor de Arte Medieval da Universidade de Girona, especializado na análise da plástica monumental románica e na iconografía e a organización do espazo eclesiástico medieval. De súpeto, Boto deixou a profesores e estudiosos coa boca aberta cando explicou que, no xardín dunha leira privada de Palamós, existía desde facía máis de medio século un claustro románico. Os asistentes ás xornadas non deron crédito cando este experto en historia e arte da Idade Media desvelou que non se coñecía a súa procedencia exacta e que o monumento non estaba inventariado como ben cultural, nin por suposto, protexido por administración algunha. En definitiva, que era un edificio anónimo, sen nome nin apelidos. 

Gerardo Boto coñeceu a existencia desta construción de forma casual. A edición francesa da revista de decoración AD publicou, no seu número 94 de xullo e agosto de 2010, unha espectacular reportaxe sobre a vivenda do suízo Kurt Englehorn e a súa muller Carmen, en Mais do Vent, unha inmensa leira de 22 hectáreas localizada na zona da Fosca, no termo de Palamós. Na reportaxe, o fotógrafo Vincent Leroux non puido evitar fixar o seu obxectivo na enorme galería de arcos románicos do claustro que bordeaba a piscina. A pesar das reticencias do propietario, o fotógrafo tomou a imaxe daquel espectacular conxunto de pedra que bordeaba a non menos espectacular piscina entre os piñeiros: a imaxe foi publicada na revista a dobre páxina. 

Aspecto do claustro da finca Mas del Vent, preto de Palamós (Girona). FOTO: V. LEROUX

Desde que tivo constancia da existencia deste novo edificio, Boto tentou sen descanso acceder ao interior da vivenda para estudalo, pero os propietarios do mesmo non llo permitiron. "Xamais puiden acceder ao interior da propiedade", confesou decepcionado o historiador durante a súa presentación. Pero si conseguiu as fotografías de Leroux, de 80 megas de calidade, algo que lle permitiu buscar en primeiro plano as características do que, segundo a súa opinión, é un claustro románico con todas as da lei. 

Segundo Boto as galerías miden, aproximadamente, 20,8 e os 21,9 metros de longo, unhas medidas que determinou a través das imaxes achegadas por Google Earth. Cada unha delas presenta dez arcos sobre columnas e capiteis dobres, salvo no medio, que é cuádruplo. Das outras dúas galerías que acabarían de pechar o claustro de 44 capiteis non se conservan columnas nin arcos e os capiteis repousan directamente sobre baséalas. 

Logo de analizar estas imaxes Boto asegura que o claustro de Palamós é comparable, en distintos aspectos, aos de Silos e As Folgas, os dous en Burgos, e ao de Santa Maria de Ripoll, en Xirona, porque en todos eles, algo infrecuente nos claustros españois ou hispanos, as columnas dobres están esculpidas por separado, mentres que os capiteis que as coroan forman un só bloque. 

Ademais, nos capiteis de Palamós aparecen representadas figuras humanas e gran número de elementos vexetais e animais, sobre todo aves, leóns e xabaríns, e monstros, como billas, arpías e dragóns... pero non escenas relixiosas. O investigador resaltou as grandes dimensións "insólitas no panorama do románico hispano" dos arcos: máis de tres metros e medio desde a clave dos arcos até as bases, independentemente de que algúns dos fustes fosen novos para restituír os perdidos. 

O profesor Boto explica entusiasmado: "Tanto no aspecto estilístico como no temático, a maior parte dos capiteis de Palamós están enraizados co repertorio do claustro de Silos, tanto co chamado Primeiro Taller, realizadas cara a 1100, como do chamado Segundo Taller, realizados cara a 1165. Non hai dúbida: o operario que realizou estes capiteis coñecía as formas e os rexistros de Silos". 

Boto cuestionouse durante tempo a autenticidade do conxunto e expúxose a posibilidade de que todo fóra, tan só, un decorado cinematográfico. Pero agora, e a falta de que outros expertos confirmen o seu diagnóstico, non ten dúbidas: "Seguín a pista dos posibles reprodutores por moldes ou por labra directa e no século XX só un moldeador tomou moldes dos capiteis de Silos, cuxos positivos en yeso atópanse no Museo de Reproducións Artísticas, na Vitoria and Albert de Londres, no museo da Real Academia de Belas Artes e nos propio Silos, pero non son os de Palamós. Tampouco hai constancia que se instalase no mosteiro ningún canteiro para reproducir os capiteis", explica. 

Pero a proba máis contundente sobre a autenticidade do conxunto atopouna Boto no Arquivo Municipal de Palamós. Alí localizou unha serie de imaxes do proceso de montaxe das arcadas que se remonta a 1959. "Nelas ven a natureza pétrea das pezas, o seu peso, a súa erosión de séculos e as marcas de montaxe incisas normais en pezas románicas. As fotos non mostran ningún indicio de modernidade ou falsidade. Se estes arcos non son auténticos, podemos dubidar da autenticidade de todo o que vemos en fotos e en directo", conclúe tallante. 

Segundo a revista francesa que deu a coñecer a existencia do claustro románico, a construción foi adquirida polo avó do actual propietario en Madrid, nos anos cincuenta. Boto non dubida da data e apunta que quizá chegaron en 1958 a Palamós, pero si da procedencia: no seu relatorio defendeu que procedía da provincia de Segovia ou Burgos. "Seguro que este singularísimo patio porticado coñeceu estacións intermedias no seu traxecto desde a súa orixe até o seu destino actual xunto ao Mediterráneo. Non sabemos se estes estadios intermedios estivo montado ou empaquetado en caixas", comenta. 

Paralelamente á acción investigadora de Boto, a Asociación de Amigos do Románico emprendeu o ano pasado unha campaña para conseguir que se inventaríe e protexa a construción e que os seus donos permitan analizala. "En febreiro de 2011 escribimos aos representantes legais dos donos expóndolles nosa intención de estudalo e conseguir unha protección patrimonial acorde coa súa relevancia histórica artística. Non nos contestaron", laméntase Juan Antonio Olañeta, presidente da asociación. "Non entendemos por que non permiten o acceso, se temos en conta que a vivenda se aluga", asegura Olañeta. En efecto, na páxina web do grupo Rough Luxe , propiedade de Kurt Englehorn, ponse a disposición do cliente 11 fabulosas mansións repartidas por todo o mundo, entre elas a de Mais do Vent de Palamós. Na descrición asegúrase que é unha vivenda do século XVIII reformada polo equipo de arquitectos RCR para gozar da natureza, pero para nada menciona o claustro, que tampouco aparece nas imaxes promocionais. 

A asociación tamén se dirixiu ás diferentes administracións: Concello de Palamós, responsables de patrimonio de Castela e León e da Generalitat de Cataluña, e Ministerio de Educación e Cultura, pedindo que inicien os trámites para protexelo. En setembro de 2011 recibiron unha breve resposta da Generalitat asegurando que se está seguindo o protocolo de actuación que prevé a lei de patrimonio catalán de 1993. A nota aseguraba: "A actuación ha de conducir á inspección por parte dos nosos técnicos do citado claustro". Con todo, o director xeral de Patrimonio, Joan Pluma, recoñece que aínda non se fixo: "Nuns días enviarase ao xulgado un requirimento coa intención de que os nosos técnicos poidan comprobar a súa existencia e se é auténtico", asegura Pluma. Desde o Ministerio, tras a consulta realizada por este diario, responderon á asociación que "deuse traslado á petición para estudala" e que en todo caso será a Generalitat de Cataluña a que terá que valorar as medidas a adoptar. Desde Castela e León están interesados no tema, pero non manifestan intención de facer nada, máis aló de contactar coa Generalitat. Por fin, María Gràcia Artigas, concelleira de Cultura e Patrimonio de Palamós, admite coñecer a existencia do claustro, pero sostén que "o concello non ten previsto facer ningunha acción de forma inmediata. É coma se un particular tivese en casa un Picasso; non nos corresponde a nós, porque ao parecer é un elemento patrimonial castelán". Con todo, a lei de patrimonio estatal e autonómica non exclúe os bens en mans privadas.

---