Non tan "primitivos" ...

Castrexos da Idade do Ferro: nin tan pacíficos, nin tan iguais, nin tan primitivos

El Mundo
01/02/2012 Santiago

Trátase do primeiro gran estudo sobre os castros desde hai 35 anos, o seu autor, Xurxo Ayán apunta que non existía cohesión no mundo castrexo. O investigador avanza que os castrexos poderían ser polígamos. Estes primeiros poboadores foron mercenarios nas tropas cartaginesas. O traballo repasa tamén os mitos na cultura e o cómic ao redor deles

Quen vivía nos castros galegos? Como eran e de que se alimentaban? Como se organizaban? Cúal era a súa estrutura social? Estas e outras moitas preguntas son as que se fixo e ás que tentou dar resposta o arqueólogo Xurxo Ayán na investigación 'Casa, Familia e Comunidade na Idade do Hierro do Noroeste'. 

Precisamente, Ayán céntrase no estudo global da vivenda e o espazo doméstico dos castros do noroeste da Península Ibérica empregando datos de proxectos arqueolóxicos desenvolvidos nos últimos anos no castro de Castrolandín (Cuntis, Pontevedra), nos castros de Neixón (Boiro, A Coruña), no castro de Montealegre (Moaña, Pontevedra), e en Campo da Lanzada (Sanxenxo, Pontevedra).

Monte do Castro

Este traballo, que forma parte da súa tese doutoral, dirixida polos investigadores Felipe Criado Boado, profesor de investigación do CSIC e Marco Virgilio García Quintela, catedrático de Historia Antiga da USC, é a primeira gran investigación integral sobre o modo de vida dos castrexos desde fai máis de tres décadas. E con el cobre un baleiro notable na investigación sobre o mundo dos castros, actualizando o rexistro arqueolóxico que había até o momento.

As comunidades castrexas desenvolveron a arquitectura en pedra máis monumental de toda a Europa continental cunha bagaxe tecnolóxica moi limitado. E como foi posible? "Pola consolidación dunha paisaxe agraria desenvolvido, unha implantación no territorio e o desenvolvemento de estruturas de parentesco extensas", apunta Ayán. E é que os castrexos non eran tan primitivos como se reflicten nos cómics, nos manuais escolares ou no imaxinario colectivo.

Xurxo Ayán

Os castros xurdiron entre os séculos X e VIII A. C. como tentativa destas comunidades de loitar contra a jerarquización e división social. O poboado monumental era unha obra colectiva, onde o asentamento estaba por encima das unidades familiares. Na tese constátanse as primeiras diferenzas sociais na arquitectura doméstica grazas a escavacións como as da Lanzada e Castrolandín. Unha idea que rompe coa imaxe tradicional da sociedade castrexa igualitaria, pacífica e primitiva.

Poligamia?

Precisamente, o tipo de estrutura das casas da fase final do período castrexo, antes da conquista romana, fan factible, segundo Ayán, a poligamia como mecanismo de reprodución social, como ocurrre cos grupos africanos premodernos. Por esta razón, o investigador apunta que a cultura castrexa, como tal, non existiu. "Convivían e malvivían comunidades moi diferentes, había unha variabilidade rexional tremenda, movementos de poboación e influencias de moi diversa índole", apunta.

Tamén rompe con outro dos mitos que había até agora: a visión da romanización como idea de progreso para estas comunidades. "Iso é unha falacia", asegura Ayán, que aclara que moitas das innovacións técnicas chegaron co comercio mediterráneo anterior ou coa participación de guerreiros castrexos nas tropas cartaginesas, por exemplo.

A investigación é un fito historiográfico, xa que abarca unha reflexión teórico-metodolóxica xurdida no seo do Instituto de Ciencias do Patrimonio (INCIPIT) órgano que integra a 50 persoas que estudan o patrimonio cultural como problema científico- na última década, conciliando Arqueoloxía da Paisaxe, Arqueoloxía da Arquitectura e outros marcos interpretativos desenvolvidos polo modelo de investigación anglosaxón.

Referente na arqueoloxía española

De feito, esta liña de traballo é un referente no contexto da arqueoloxía española na actualidade. "Rompe co modelo anquilosado de tese doutoral en Arqueoloxía, fractura de cheo ese xénero e dá lugar a unha obra crítica, multivocal, que mestura diferentes xéneros", asegura o autor da investigación, Xurxo Ayán, en declaracións a El Mundo.

No traballo destácase a importancia que a casa castrexa tivo ao longo da historia. Un exemplo diso pódese observar nas escavacións do Monte do Castro, en Ribadumia (Pontevedra), que é un "exemplo perfecto", segundo Ayán, da "monumentalización" dun espazo doméstico nos poboados fortificados das Rías Baixas ao longo da Idade do Hierro.

Dos primeiros tempos deste asentamento atopáronse depósitos de cinza e ornamentos de bronce entre buracos de poste que presentan os castros. "É un quebracabezas cargado de leves pegadas dun período do que aínda sabemos moi pouco", apunta Ayán. As cabanas, feitas con materiais perecedoiros, lembran o panorama característico dos 'hillforts' británicos ou dos castros de Centroeuropa.

Precisamente, na 2ª Idade do Hierro ten lugar uno dos procesos máis característicos do noroeste da Península Ibérica: a petrificación das vivendas. Novas cabanas circulares brotan por encima das precedentes e, sobre estas casas, levantarase despois unha monumental casa-patio que imita o modelo de prestixio de aparece nas 'oppida bracarenses'.

O estudo tamén analiza a imaxe que da casa castrexa dan os cómics, os manuais escolares, o mundo tradicional galego, os parques arqueolóxicos e a cultura popular contemporánea. Un aspecto nunca tratado até o momento en traballos científicos por non ser concibido como digno de ser investigado desde tal perspectiva.

Historia crítica

Ademais, a investigación abarca a primeira historia crítica da arqueoloxía galega, desde o século XVIII até a actualidade e constitúe todo un exercicio de recuperación da memoria histórica desta disciplina. Así, analiza a ruptura que supuxo o golpe de estado de 1936 e reivindica a figura de arqueólogos asasinados e exiliados, como o profesor de Arqueoloxía da Universidade de Santiago de Compostela nos anos 30, Sebastián González García-Paz, exiliado en Porto Rico, escavador dos castros de Santa Tecla, Borneiro ou Baroña.

A tese de Ayán é, tamén, toda unha alegación a favor da democratización do patrimonio arqueolóxico galego e a favor dunha arqueoloxía pública que inclúa aos cidadáns e comunidades locais non só no goce dos castros senón, mesmo, no proceso de construción do coñecemento arqueolóxico.

Por outra banda, Xurxo Ayán realiza no seu traballo unha lectura antropolóxica da evolución das comunidades asentadas no noroeste, desde a prehistoria até a romanización, aplicando ensinos da experiencia etnoarqueológica desenvolvida en África oriental desde 2006. E é que este arqueólogo participou en varias campañas arqueolóxicas internacionais sobre etnoarqueología entre grupos tribais, na fronteira entre Etiopía e Sudán do Sur.

Escavacións e campañas

Neste estudo tiveron unha gran importancia os datos extraídos das escavacións arqueolóxicas de urxencia desenvolvidas no marco da corrección de impacto arqueolóxico de grandes obras públicas como a Autoestrada Vigo-A Coruña-Ferrol ou o Corredor de Ou Morrazo.

Tamén se tivo en conta os datos de xacementos castrexos como o Plan Director do castro de Elviña, o deseño de contidos para o Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa de San Cibrán de Lás, ou a revalorización do castro de Castrolandín (Cuntis, Pontevedra), así como os proxectos de difusión e divulgación da arquitectura castrexa do CSIC.

---